Aanvankelijk heette deze versterking, die in 1622 door de Spanjaarden ten noorden van Steenbergen werd gebouwd, Leur Schans of Fort Hendrik. De naam Fort Henricus werd pas vanaf 1628 gangbaar.
 |
| Tekening Fort Henricus door Quirijn van Lobbrecht (1635-1640), uit Atlas rond 1642 gemaakt i.o.v. Prins Frederik Hendrik |
Fort Henricus had de vorm van een regelmatige vijfhoek met een bastion op elke hoek. Het bestond uit een zware aarden wal omgeven door een gracht met een glacis (flauw aflopende helling) en daarbuiten nog een gracht. In 1634 kreeg het fort aan de oost- of overzijde van de Steenbergse Vliet een hoornwerk (vestingwerk met twee lange vleugels). Binnen de wal lag oorspronkelijk een open ruimte. Deze werd in de loop der tijd bebouwd met wachthuizen, een magazijn en behuizing voor drie compagnieën soldaten. In 1628 kwamen daar nog een woning voor de vestingcommandant van Steenbergen, twee officierswoningen en een kerk bij. Uit archiefstukken blijkt dat, althans in de eerste jaren, de militairen zich geheel uit de stad terugtrokken en zich op het fort vestigden. Vanaf 1648 bewees het fort diverse malen goede diensten, bijvoorbeeld na de invallen van de Fransen in 1672 en 1747.
 |
| Tekening Fort Henricus 1735 van ingenieur van Bommel |
In 1827 is de militaire functie van het fort opgeheven en werden de vestingwerken verkocht. In de daarop volgende jaren werden de aarden wallen geslecht en was het fort alleen nog voor oplettende wandelaars te ontdekken. Vanuit de lucht waren de contouren wel goed zichtbaar.
 |
 |
|
Luchtfoto Fort Henricus vóór het herstel van de profielen van de wallen in 2008 – 2010 |
Luchtfoto Fort Henricus “werk in uitvoering” 1e fase 2009, waarin de profielen van de wallen teruggebracht zijn en de grachten weer watervoerend zijn |
Fort Henricus is nu in bezit van de Vereniging Natuurmonumenten. Op basis van de Landschapsvisie uit 2001 heeft de Stichting Cultuurhistorie West Brabant in 2008 – samen met Natuurmonumenten, de gemeente Steenbergen en het Waterschap Brabantse Delta – door de Grontmij – een inrichtingvisie laten maken voor Fort Henricus. In 2008 is begonnen met het herstel van de profielen van de aarden wallen van Fort Henricus, dat inmiddels rijksmonument is geworden. Na een periode waarin de aarden wallen zich opnieuw moeten zetten, is het voornemen deze eerste fase van het herstel in het voorjaar 2012 af te ronden en het binnenterrein toegankelijk te maken. Een plan voor de tweede fase, waarin het fort mogelijk buitendijks komt te liggen, is gereed.
