De Waterschans

De Waterschans aan de havenmonding van Bergen op Zoom.

De Waterschans aan de oude havenmondig van Bergen op Zoom aan de Oosterschelde is aangelegd in 1584. Dit vond plaats op initiatief van Prins Willem van Oranje (die vanaf september 1582 ook Markies van Bergen op Zoom was) ter verdediging van de haventoegang, die de “sleutel tot de stad” was.

In 1568 begon van de 80-jarige Oorlog en vanaf augustus 1577 schaarde Bergen op Zoom zich achter de Prins van Oranje, kort na Antwerpen en Tholen. In 1581 vond de eerste mislukte Spaanse aanslag op Bergen op Zoom plaats en het was zeker dat er nieuwe aanvallen zouden volgen. Een betere verdediging van Bergen op Zoom was in het belang van Holland en Zeeland en daarmee van de gehele Republiek van de Verenigde Nederlanden “in wording”.  Vóór augustus 1585 was dit ter behoud van de Staatse greep op Antwerpen (destijds de grootste wereldhaven) en daarna ivm. de gewenste beheersing van de Schelde om de haven van Antwerpen te kunnen blokkeren, die in 1585 weer in Spaanse handen was gevallen. De groei van Amsterdam en Middelburg in de jaren daarna legde de basis van de Gouden 17^e Eeuw in de Republiek.

Tekening van de Waterschans (Zuidfort) aan de mond van het havenkanaal van Bergen op Zoom met daarnaast links het Noordfort; scharnierpunt tussen drie linies: de Linie van de Eendracht, de West Brabantse Waterlinie en de Staatse Linies naar het zuiden (onder andere Fort Lilo en de Staats/Spaanse linies in Zeeuws Vlaanderen). In 1622 door een Duitse kaartmaker getekend, anoniem.

 

De schans werd ook wel aangeduid als het Zuidfort, ter onderscheiding van het fort dat gelijktijdig aan de andere zijde van de havenmond werd gebouwd, het Noordfort. De bouw van de Waterschans was een onderdeel van een algehele versterking van de vestingstad vanaf 1579. Begin 1582 kreeg de toen bekende vestingbouwer Abraham Andriessen opdracht om een plan te maken voor de (her)bouw van “het fort opt hooft”, dat ruimte zou moeten bieden voor 300 tot 400 soldaten. Andriessen  is onder andere de architect van Fort Lillo en van de vesting Willemstad. In maart 1584 besloten gedeputeerden van Brabant, Holland en Zeeland in Delft  met instemming van Willem van Oranje tot de bouw van de Waterschans.

 

Ingenieur Johan van Rijswijck (“generaal van fortificatiën”  van de Republiek) was verantwoordelijk voor de vervolmaking van het fort in 1586. De schans werd gebouwd conform beproefde Italiaanse vestingbouwkundige principes. Het was een groot fort van 240 bij 270 meter, de omringende gracht inbegrepen. Oorspronkelijk met vier bolwerken. Het zuidelijke 5^e bolwerk is later aangelegd, vermoedelijk tussen 1588 en 1596.

 

Een andere naam voor de Waterschans was aanvankelijk Fort Valckenburg, naar de eerste bevelvoerende kapitein, Hans van Valckenburg. De Waterschans lag op het scharnierpunt van de Linie van de Eendracht (aangelegd 1583-1596) en de Waterlinie tussen Bergen op Zoom en Steenbergen (aangelegd in 1628)  en de Staatse fortenlinie tussen Antwerpen en Bergen op Zoom. Samen met de forten Lillo en Liefkenshoek behoorde de Waterschans tot de sterkste Staatse forten in de zuidwestelijke delta.

 

In 1587 was er weer extra aandacht voor de verdediging van Bergen op Zoom na de val van Sluis en de verovering van het kasteel van Wouw door Parma. In 1588 belegerden de Spaanse troepen opnieuw Bergen op Zoom. En in 1592 kwam de contrescarp (de buitenwal) van het Zuidfort gereed. Er is toen ook een buitengracht aangelegd, verbonden met de in 1587 gegraven Nieuwe Haven. Na de Spaanse herovering van Hulst in 1596 is de Waterschans veder versterkt. En in 1623 regelde de vestingbouwkundige David van Orliens de aanpassing van de buitenwal. Eind 17^e eeuw werd op advies van Menno van Coehoorn de contrescarp verzwaard, waardoor de buitengracht verdween. Ook werd de Nieuwe Haven verbonden met de binnengracht van de Waterschans. In de 18^e eeuw (o.a. 1741-1742 en 1779-1780) vonden diverse kleine aanpas-singen plaats, maar het grondpatroon bleef intact. De inrichting van de terre onderging wel regelmatig veranderingen; tussen 1780 en 1800 verdween een groot deel van de gebouwen.

De Waterschans, detail uit een kaart van Bergen op Zoom van FS de Nije uit 1754

De vesting Bergen op Zoom, inclusief de Waterschans, werd in 1867 bij Koninklijk Besluit opgeheven. De Waterschans werd vanaf ongeveer 1890 tot 1940 gebruikt door oestertelers. De oostelijke gracht werd tussen 1929 en 1943 gedempt. Na 1945 kwam de Waterschans in gebruik als terrein voor de oliehandel (westelijke helft) en als opslagterrein door een wegenbouwer (oostelijke helft). In de westelijke gracht kwamen in 1953 kweekbakken voor kreeften. In 1966 is de Waterschans aangewezen tot Rijksmonument “vanwege de cultuurhistorische waarde”.

Momenteel (2011) wordt het binnenterrein niet meer gebruikt en is het merendeel van de Waterschans eigendom van de gemeente Bergen op Zoom. Er zijn in het kader van het Ontwikkelingsplan Schelde Veste  “onzinnige” plannen om het binnenterrein en de bastions te bebouwen met 160 woningen. 15 samenwerkende cultuurhistorische en watersportorganisaties verzetten zich daartegen. De besluitvorming over “al dan niet” bebouwen met woningen is uitgesteld tot eind 2014.

Bron:

Lezing over de Waterschans te Bergen op Zoom door Prof. Dr. J.M.G. Leune, augustus 2011 Voor meer informatie zie ook website: www.hanleune.nl/militaire-geschiedenis/139-de-waterschans-op-bergen-op-zoom www.hanleune.nl/lillo-en-liefkenshoek www.hanleune.nl/fort-sint-martijn-op-hoogerwerf.