“Nieuw leven voor een verstild Monument”
Historische gezien is 1287 één van de eerste belangrijke momenten voor het Land van Bergen op Zoom, dat toen een afzonderlijke “Heerlijkheid” werd, waarvan de stad de hoofdplaats en het bestuurlijk centrum werd. De oudste bekende omwalling dateert uit de periode 1250-1300.
Tijdens de 80-jarige Oorlog kreeg Bergen op Zoom de bijnaam van onneembare stad (de Maagd / la Pucelle).
Omstreeks 1628 werd de linie van Bergen op Zoom naar Steenbergen aangelegd, thans bekend als de West Brabantse Waterlinie. Op 23 juli 1698 begint ingenieurgeneraal Menno van Coehoorn, in opdracht van stadhouder Willem III, aan de vestingwerken van Bergen op Zoom. Onder diens leiding is enige tientallen jaren gearbeid om de plannen van Coehoorn uit te voeren. De vesting Bergen op Zoom heeft de roem van deze vestingbouwkundige tot ver buiten Nederland verbreid, maar werd desondanks 1747 door de Fransen ingenomen.
De ontmanteling van de vesting vond plaats in 1886. Slechts één van de acht ravelijnen werd gespaard, mede omdat de omringende gracht van belang was voor de watervoorziening van de stad. Dit “Ravelijn Op den Zoom” kent in de linker flank de kanonkelder met daarachter gelegen een kazemat en in de rechter flank een geschutsgalerij voor het afgeven van musketvuur met verschillende kanalen, waardoor gevuurd kon worden. In Nederland zijn slechts twee vestingwerken van de vestingbouwer van Coehoorn, die – gedeeltelijk – bewaard zijn gebleven. Eén daarvan is het “Ravelijn Op den Zoom”. Dit Ravelijn – gebouwd in 1702 aan de oostzijde van de vesting Bergen op Zoom – is na meer dan driehonderd jaar een oase van groen en een rustpunt midden in het beschermde rijks stadsgezicht van Bergen op Zoom. Echte gebruikers heeft het Ravelijn, sinds de soldaten het Ravelijn hebben verlaten, niet meer gehad.
Dit is het Ravelijn niet zo goed bekomen, want het groen had de macht overgenomen. Het ooit kale Ravelijn – noodzakelijk voor een vestingwerk – stond vol met grote bomen en zware klimop. Bouw-kundig onderhoud werd er sinds 1938 niet meer aan het Ravelijn gepleegd. Dit had tot gevolg dat de wortels van de bomen en de klimop het voegwerk van het vestingwerk op veel plaatsen kapot drukten. Hoe de kazemat- en de galerijconstructie de druk van het gewicht van de bomen hebben weerstaat, is niet duidelijk. Het leverde wel een mooi plaatje op, dit vol begroeide monument.
Ravelijn Op den Zoom, zuidoostelijk bastion
En het is dan ook niet verwonderlijk dat het Ravelijn onderdeel uitmaakte van het groenstructuurplan van
de gemeente. In de directe omgeving ligt het stadspark uit 1888 en de stadsuitleg van de 19de eeuw van ruim opgezette woningbouw, brede groenstroken en oprijlanen met grote bomen. Het Ravelijn en directe omgeving is het groene stads(centrum)hart.
Het Ravelijn is in de zomermaanden vrij toegankelijk en wordt gebruikt voor tal van buitenactiviteiten op de terre. Voorzieningen kent het Ravelijn echter niet en dit beperkt het gebruik, waardoor de beleving van het echte ravelijn bijna niet mogelijk is. De terre is volledig onbebouwd en in samenspel met de hoog opgaande, dicht begroeide, aarden wallen met een onderbouw van metersdik metselwerk, geeft dit een natuurlijk besloten gevoel midden in de stad.
Dat was het Ravelijn tot 2014. In dat jaar is begonnen de zware bomen en de klimop te verwijderen en is er een begin gemaakt de buitenste kademuren te herstellen. Om de toegankelijkheid vanuit het centrum te verbeteren is er een drijvende brug aangelegd tussen de grote kazemat en de Noordsingel. Een uitgifteloket voor lichte horeca en een toilet moeten de gebruiksmogelijkheden verbeteren.
De opdracht die er nu ligt, is te onderzoeken hoe het plaatselijke Gilde Sint Sebastiaan en de Stichting Bezichtiging Monumenten hoofdgebruikers kunnen worden van het Ravelijn en de kazemat. De terre blijft toegankelijk en bruikbaar voor recreatieve en toeristische activiteiten, zodat het Ravelijn in zijn totaliteit multifunctioneel gebruikt wordt. E.e.a. moet verder uitgewerkt worden om een meerwaarde te creëren t.o.v. de bestaande situatie. Ook de directe omgeving van het Ravelijn zal bij het onderzoek betrokken worden.
Het Project “Ravelijn Op den Zoom” is innovatief en experimenteel, omdat nog niet eerder ervaring is opgedaan met her-gebruik van bestaande kazematten in ravelijnen. Kennis van de bouw van ravelijnen en zeker van kazematten is maar beperkt aanwezig. Uitgangspunt is dat de bestaande kazemat cultuurarchitectonisch behouden moet blijven en dat de flora en faunawaarden zoveel mogelijk behouden moeten blijven of de voorwaarden worden gecreëerd dat deze terugkeren. Immers de groenwaarde van het “nieuwe” Ravelijn voor de stad is groot, ook al mag dit niet ten koste gaan van het Ravelijn zelf en de daaraan verbonden cultuurhistorische waarden.
Het project betreft – naast restauratie en herbestemming – kennisontwikkeling van architectuur uit het verleden; het gaat dus over speerpunten als cultuurhistorie, stedenbouw, natuur -en landschapswaarden in een door het Rijk aangewezen beschermd stadsgezicht.
